De dirigentenwereld is van oudsher een mannenbolwerk, maar de vrouwen komen eraan. In de documentaireserie “Vrouwen op de bok” worden 3 vrouwelijke dirigenten gevolgd en wordt belicht wat het betekent om in de huidige tijd een maestra te zijn.
Een kleine 8% van de professionele symfonieorkesten ter wereld staat onder leiding van een vrouwelijke chef-dirigent. Dit gaat om 62 vrouwen op de 778 orkesten die zijn onderzocht.
België aan kop
Er wordt wel gestaag vooruitgang geboekt. In 2019 waren er nog 46 vrouwen op de bok. Opvallend: België loopt voorop. Van de 8 grote orkesten, worden er 3 geleid door vrouwen. Nederland is bezig met een inhaalslag. Dirgent Anja Bihlmaier is binnengehaald door het Residentie Orkest in Den Haag en Karina Canellakis maakt indruk als chef-dirigent van ons Radio Filharmonisch Orkest.
Duitsland en Oostenrijk: oef
Met name Duitsland blijft achter. Een groot klassieke muziekland, maar ze zitten qua vrouwen niet in de top 10. Oostenrijk staat nog meer te boek vanwege het conservatieve karakter van de klassieke muziekwereld: slechts 2 van de 12 permanente ensembles worden geleid door een vrouw. Tot 25 jaar geleden mochten vrouwen niet eens musiceren in de Wiener Philharmoniker, op de harpiste na dan. Het maakt des te duidelijker dat vrouwen die in de vorige eeuw reeds ‘op de bok’ wilden vele vooroordelen, hobbels en bobbels moesten wegruimen.
Catharina
Catharina van Rennes (1858-1940) was ooit de eerste vrouw die zich in de schijnwerpers wist te knokken met een baton in de hand. Haar muzikale bezigheden richtten zich indertijd voornamelijk op de jeugd, maar daarnaast had zij één andere grote ambitie: voor een heus orkest staan. Destijds een ongebruikelijke wens voor een vrouw geboren in de 19e eeuw. Uiteindelijk vocht deze eigenwijze, maatschappelijk betrokken vrouw voor haar droom. In 1905 stond ze als eerste vrouwelijke gastdirigent voor het Amsterdams Concertgebouworkest.
Antonia
De Nederlandse Antonia Brico was een volgende pionierster. Eind jaren ’20 was ze de eerste vrouw ter wereld die succesvol dirigeerde. In 1974 werd er een Amerikaanse documentaire over haar gemaakt en dankzij een oscarnominatie kwam Antonia Brico hierdoor op latere leeftijd weer even in het vizier van de wereld om vervolgens weer weg te zakken in vergetelheid. Om die reden maakte cineaste Maria Peters een film over de vrouw die haar tijd ver vooruit was. Te zien is hoe ze de eerste stap zet om dirigent te worden tot met de oprichting van een vrouwenorkest. Het is het deel van haar leven waarin Antonia een jonge volwassen vrouw is en van Willy Wolters (de naam die haar pleegouders haar gaven) transformeert naar Antonia Brico (de naam die haar biologische moeder haar gaf en die op haar geboortebewijs staat). De transformatie van zelfverloochening naar zelferkenning. Van onmogelijk naar mogelijk.
Teveel sensatie
Antonia Brico (1902-1989) werd geboren in Nederland, verhuisde als kind naar Amerika, maar haar carrière ging in Europa van start. In 1927 kwam ze als pianiste bij het prestigieuze Berliner Philharmoniker en in 1930 mocht zij het orkest leiden. In 1938 volgde het New York Philharmonic en 10 jaar later had zij haar eigen orkest in Colorado. Brico treedt daarna op als gastdirigente bij orkesten over de hele wereld, maar bij het Concertgebouworkest in haar ‘eigen’ Nederland werd ze geweigerd, omdat de toenmalige directie (in dubbele betekenis) het “te sensationeel” vond om een vrouw op de bok te hebben.
Frieda
“Ik ben 50 jaar te vroeg geboren”, zou Frida Belinfante vlak voor haar dood zeggen. Ook zij was een Nederlandse pionierster met een dirigentenstok. Deze Frieda Belinfante (1904-1995) trad weliswaar op in het Concertgebouw met een eigen kamerorkest, maar haar carrière werd wreed verstoord door de Tweede Wereldoorlog. Ze ontbond haar orkest en werd, hoewel zelf van joodse komaf, actief tegen de bezetter. Samen met andere creatieven werd ze onderdeel van het kunstenaarsverzet. Zo was ze een van de drijvende krachten achter de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister. Daarna werd de groep verraden, Frieda dook onder en hulde zich mannenpakken. In 1947 vertrok ze, ontgoocheld door de oorlog en de tegenwerking die ze ervoer, aan boord van het passagiersschip Queen Mary naar de VS, om daar alsnog haar droom voort te zetten.
Een schitterend vergeten leven
Ze gaat in Hollywood werken bij een studio-orkest dat filmmuziek inspeelt, geeft les aan de Universiteit van Californië en wordt dirigent van het Orange County Philharmonic Orchestra. Nog altijd in mannenkleding en met een korte haarcoupe, waar ze dan ook bakken kritiek op krijgt. Op dat moment is Frieda Belinfante wel de eerste vrouwelijke dirigent ter wereld van een professioneel orkest. In 1962 wordt dat opgeheven en Frieda verliest haar baan. Ze wijdt dit aan haar geaardheid, waarna ze opnieuw haar biezen pakt. Ditmaal naar Santa Fé in New Mexico. Ze geeft dan alleen nog les. Over deze bijzondere vrouw werd een documentaire gemaakt door journaliste Toni Boumans en een biografie op papier, getiteld: ‘Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frieda Belinfante’.
TV
In de splinternieuwe TV-serie ‘Vrouwen op de bok’ wordt ingezoomd op de situatie nu. We maken kennis met de eerdergenoemde Anja Bihlmaier, chef-dirigent van het Residentie Orkest Den Haag, en voorts met Kristiina Poska, chef-dirigent van Symfonieorkest Vlaanderen en Pascale van Os, assistent-dirigent bij het Orchestre Philharmonique Royal de Liège. De dirigentenwereld is aan het veranderen, maar de weg naar meer gelijkheid is nog geen gemakkelijke. De verwachtingen voor vrouwen liggen vaak hoger dan voor hun mannelijke collega’s en de vaste posities bij de toporkesten zijn al helemaal moeilijk te bereiken.
Mannencommentaar
Een aantal jaren geleden antwoordde de gerenommeerde Finse dirigent Jorma Panula op de vraag ‘kunnen vrouwen dirigeren?’ het volgende: “Absoluut niet. Vrouwen kunnen het proberen, maar het is echt anders. Ik zie ze hun best doen, zweten, hun gezicht betrekken, maar het wordt er alleen maar slechter van. Het is puur een biologische kwestie.” En ook de Russische dirigent Vasily Petrenko liet in een interview weten dat hij de vrouwen op zijn plek niks vindt. Het zou de mannelijke musici immers maar afleiden. Na veel kritiek trok Petrenko zijn machokeutel in.
La Maestra
Ondanks dit patriarchale gezwets zijn er wereldwijd gelukkig allerlei initiatieven die bijdragen aan een gelijkwaardiger verdeling tussen mannen en vrouwen met een baton. Zo gaan we in de serie ‘Vrouwen op de bok’ ook kijken bij La Maestra in Parijs, een competitie en een academie voor vrouwelijke dirigenten van over de hele wereld. Ook gaan de makers op bezoek bij de masteropleiding orkestdirectie waar jaarlijks jong talent afstudeert en wordt er gesproken met programmeurs van toporkesten. Waar liggen nog kansen om de ontwikkelingen qua diversiteit op gang te helpen?
Marin
Want neem nou Marin Alsop, geboren in 1956. Als zij in de jaren ’70 bekend maakt dat ze niets liever wil dan dirigeren, krijgt ze herhaaldelijk te horen dat dit onmogelijk is. Desondanks werd ze de eerste vrouwelijke vaste dirigent van een toonaangevend Amerikaans symfonieorkest. Daar heeft ze dan wel keihard voor moeten vechten in de door mannen gedomineerde wereld der klassieke muziek. Ze heeft onder andere les gehad van Leonard Bernstein, die wel haar talent zag. Nadat ze al een aantal Amerikaanse orkesten leidde, wordt ze in 1996 chef-dirigent van het Symfonieorkest van Bournemouth (Engeland). Ook is ze vaste gastdirigent van de London Sinfonia.
Soms kost het een paar generaties
In juni 2006 dirigeerde zij in Amsterdam het Concertgebouworkest waarbij ze als eerste vrouw het volledige programma mocht leiden. Van 2012 tot 2019 was ze chef-dirigent van het Symfonieorkest van de staat São Paulo. Haar vioollerares zei vroeger: “Meisjes dirigeren niet!” Gelukkig zeiden haar ouders: “Meisjes kunnen alles doen wat ze willen!” Alsop is een fellowship voor vrouwelijke dirigenten begonnen en kijkt met stijgende verbazing en tevredenheid naar het niveau van hun dirigeerkunsten. “Soms kost het een paar generaties om mensen ergens aan te laten wennen. Ik heb geluk gehad en ben precies op het goede moment geboren. 10 jaar eerder zou dit allemaal veel problematischer zijn geweest.”
De serie ‘Vrouwen op de bok’ van AVROTROS is te zien op 5, 12 en 19 november 2022 om 12:00 uur op NPO2 Extra & NPO Start.
