In de tachtiger en begin negentiger jaren woonde ik op een kwartier rijden van het Gemeente Museum Arnhem. In die tijd was Liesbeth Brandt Corstius de (eerste vrouwelijke) directeur. Onder haar leiding veranderde het museum drastisch.
Daarvoor was ze als kunsthistorica redacteur van Opzij geweest en een van de oprichters van de Stichting Vrouwen in de Beeldende Kunst (SVBK). In 1982 werd ze dus directeur van het Museum voor Moderne Kunst Arnhem. Ze besloot om evenveel werk van vrouwelijke als van mannelijke kunstenaars aan te kopen en te exposeren. Daarmee was ze haar tijd ver vooruit. Ik ging er regelmatig naar toe en dwaalde er door de verschillende zalen en de tuin. Daar moest ik aan denken toen ik las dat zij afgelopen maand overleden was.
Vrouwelijke kunst, vrouwelijke museumdirecties
In 1994 ontving Liesbeth terecht de Aletta Jacobsprijs voor haar inzet voor vrouwelijke kunstenaars. Vanaf 1996 hield ze zich bezig met de uitbreiding van het museum. In 2000 werd de aanbouw geopend en op 1 december van dat jaar ging ze met pensioen. Na haar pensionering was ze tot 2005 verbonden aan het televisieprogramma Kunstblik. Uit de reacties op haar overlijden blijkt dat Liesbeth Brandt Corstius niet alleen veel heeft betekend voor vrouwen die kunst maken, maar ook voor vrouwen die als curator of museumdirecteur werken. “Jij baande het pad voor ons vrouwen in de kunstwereld”, schrijft Hester Alberdingk Thijm, directeur van AkzoNobel Art Foundation op Instagram. Mariette Dölle, directeur van de Oude Kerk in Amsterdam, herinnert zich haar als ‘heerlijk scherp van geest en geestig van tong’.
Pijn zit nog in de portemonnee
Eindelijk worden vrouwelijke kunstenaars en vrouwen werkzaam in de kunstensector serieus genomen. Dat is heel mooi. Maar ik schrijf in de kop van dit artikel niet voor niets over ‘gelijke waardering’ en dat bedoel ik letterlijk: geldelijke waarde. Een nieuw rapport van WOMEN Inc. en ABN AMRO toont namelijk dat voor iedere €100,- die een vrouwelijke kunstenaar momenteel per jaar verdient, er bij haar mannelijke collega de helft meer (in voornoemd geval €50,-) naar binnen stroomt. Hoewel het merendeel van de Nederlanders op de hoogte is dat mannelijke kunstenaars meer verdienen dan hun vrouwelijke evenknieën, komt de grootte van deze kloof als een verrassing.
Systemisch, representatie en biassen
“De ongelijkheid in de cultuursector is dus niet alleen enorm maar ook systemisch”, zegt Emma Lok, directeur van WOMEN Inc. Sander Bestevaar, hoofd Sponsoring & Events bij ABN AMRO sluit zich hierbij aan: “We weten dat überhaupt sprake is van inkomensongelijkheid, maar dit verschil in de kunstsector is enorm.” Dit jaar zijn ABNAMRO en WOMEN Inc. hun samenwerking gestart om deze ongelijkheid te onderzoeken en aan pakken. Uit hun eerste rapport blijkt dat genderongelijkheid in de beeldende kunst zich naast beloning manifesteert in representatie en biassen. Zo is ondanks de tomeloze inzet van Liesbeth Brandt Corstius slechts 13% van de kunst in onze 8 grootste musea gecreëerd door een vrouw. En, dit is bedroevend, nog altijd bevat 70% van alle exposities in Nederland geen enkel werk van een vrouw.
Je zou het met Carel i.p.v. Caroline moeten signeren
Daarnaast hebben onbewuste vooroordelen als resultaat dat kunst lager gewaardeerd wordt op het moment dat mensen weten dat het door een vrouw is gemaakt. Hoe bizar. “De ongelijkheid in de kunstwereld is illustratief voor de ongelijkheid die in de gehele samenleving is tussen vrouwen en mannen”, aldus Lok. “Kunst verwondert en kan een ander perspectief bieden op je eigen werkelijkheid. Daarom is het zo belangrijk dat in musea diverse verhalen te zien zijn en dat die gelijkwaardig gewaardeerd worden.”
Een onverteld verhaal
Dit wordt bevestigd door de aanvullende enquête onder een kleine 1200 Nederlanders. 8 op de 10 geven aan het onbegrijpelijk te vinden dat mannelijke kunstenaars zoveel meer verdienen. Vrouwen zijn hier stelliger in dan mannen: respectievelijk 90% vrouwen tegen 73% mannen. Daarom heeft het rapport ook de naam ‘Een onverteld verhaal’ meegekregen.
Herstory of art
Immers, de kunstgeschiedenis gaat hoofdzakelijk over dode mannelijke witte artiesten. Het is nog steeds overduidelijk zijn verhaal (his story) dat de canon bepaalt. Aldus Karin Haanappel over haar passie en missie. Namelijk het zichtbaarder maken van vrouwen in de kunst. Haar boek heet ‘Herstory of Art’ en daarmee ontrafelt deze kunsthistorica de mythe van de traditionele mannelijke canon. Het is een groot en wijdverbreid fenomeen dat vrouwen uit de geschiedenis zijn geschreven. Na hun dood raakten vrouwelijke kunstenaars vaak in de vergetelheid of werden hun werken zelfs aan mannelijke collega’s toegeschreven, Immers: het was toch onmogelijk dat een vrouw zó mooi kon schilderen?
Man pikt vrouwenwerk in
Ook in diverse gevallen in Nederland had een man het lef doodleuk zijn naam op de vrouwelijke werken te zetten. Mede daardoor ontstond een scheve traditie van verhalen vertellen. Mannen hadden daarin vaak de actieve, innoverende rol, vrouwen vooral de aangevende rol, daarna bleef hun verhaal onverteld. En dan waren er nog de voorbeelden van vrouwen die beter werden dan hun mannelijke meester.
Leerlinge overtreft meester I
Camille Claudel is daarvan een voorbeeld. Ze is 19 jaar en droomt ervan om beeldhouwster te worden. Ze krijgt het rond 1880 voor elkaar om in de leer te gaan bij de dan reeds beroemde 43-jarige Auguste Rodin. Hij was zo onder de indruk van haar werk, dat hij Camille de handen en voeten van zijn beelden liet maken, elementen waarvoor hij uitbundig geprezen werd en wordt. Voor Rodin was de relatie met Camille op nog meer vlakken rendabel, want tussen 1884 en 1894 maakte hij een groot aantal erotische beelden, waaronder ‘De Kus’, die wereldberoemd zouden worden. Hoewel Rodin, ook als de relatie met haar over is, goed voor Camille blijft zorgen, kan hij niet voorkomen dat ze na een aantal inzinkingen door haar familie wordt opgesloten in een inrichting en in 1943 berooid en roemloos sterft. Het is pas in de jaren ’80 dat het grote publiek Camille Claudel herontdekt dankzij verscheidene boeken die aan haar gewijd zijn. In 1984 is er een grote tentoonstelling van haar werk en in 1988 wordt er een film gemaakt over haar leven. Vanwege de wereldwijde bewondering voor haar werk, is er sinds 2017 (bijna 75 jaar na haar dood) het ‘Musee Camille Claudel’ in haar geboorteplaats Nogent-sur-Seine.
Leerlinge overtreft meester II
Een soortgelijk verhaal is dat van de Mexicaanse Frida Kahlo. Ook zij ging als jong meisje in de leer bij de dan al wereldberoemde schilder Diego Rivera en ging een tumulteuze aan-uit-relatie met hem aan. Het leven van Frida Kahlo was kort en doordesemd van pijn. De meeste van haar inmiddels iconische schilderijen maakte ze plat liggend op een bed, vanwege respectievelijk polio, een gebroken rug en een versplinterd bekken. Haar moeder zorgde dat er een spiegel boven haar bed kwam te hangen en zodoende schilderde ze veel zelfportretten. Frida werd aanvankelijk miskend of alleen erkend als de vrouw van de grote Diego Rivera; in november 1938 kreeg ze haar eerste solotentoonstelling, in in New York. In 1953 had ze pas haar eerste expositie in Mexico. Een jaar later bezwijkt Frida. Met name in de afgelopen 10 jaar heeft Frida Kahlo een cultstatus bereikt. Uiteindelijk werd haar naam en haar beeld beroemder dat dat van haar leermeester Rivera.
Frida in Assen
Het Drents Museum slaagde erin de grote internationale kunsttentoonstelling ‘Viva la Frida – Life and art of Frida Kahlo’ tot een succes te maken. Zij trokken in 2021 vóór de lockdown in circa 10 weken ruim 65.000 bezoekers. Daarna is de tentoonstelling 6 weken gesloten geweest tot aan de heropening op 26 januari jongstleden. Vanwege het succes werd de expo afgelopen voorjaar zelfs met 3 weken verlengd. Hiervoor werden 2 van ’s werelds belangrijkste Frida Kahlo-collecties voor het eerst bij elkaar gebracht. Namelijk de befaamde schilderijen en tekeningen uit Museo Dolores Olmedo én haar persoonlijke bezittingen uit Museo Frida Kahlo, zoals haar kleding, beschilderde korsetten en sieraden.
Een heuse Krabette
De serie ‘Krabbé zoekt” is het voorbeeld van hoe het werkte en hoe het langzaam aan verandert. We zagen Neerlands bekendste acteur-schilder als in het spoor van Picasso, Van Gogh, Chagall en Gauguin. En nu gaat hij eindelijk op zoek naar een vrouw: Frida Kahlo dus. Ik las de biografie over haar toen ik zelf half verlamd in bed lag door Lyme. Ik overdrijf niet als ik zeg dat Frida Kahlo mij én troost en moed gaf én kleur aan mijn grijze, zieke dagen. Ik maakte complete Pinterest-pagina’s met haar werk en ontdekte dat zij reeds een eeuw geleden selfies maakte. Zij ontdekte de menselijke behoefte om je eigen afbeeldingen te delen, zodat je je minder alleen voelt, een eeuw terug al. “Ik ben mijn eigen muze, omdat ik zo vaak eenzaam ben, maar ook omdat ik het onderwerp ben wat ik het beste ken” sprak ze eens. Ze gaf haar vrienden ook regelmatig zelfportretten met de woorden: “Ik geef je dit schilderij zodat ik minder alleen ben.”
Buiten de lijntjes kleuren
Toen Frida Kahlo in 1954 op 47-jarige leeftijd stierf, liet ze 143 schilderijen na, waarvan 55 zelfportretten. “De enigen die doodgaan, zijn diegenen die nooit hebben geleefd”, had ze daar al eens over gezegd. Haar manier van schilderen was zo de tijd vooruit dat nu, haar werk nog steeds als vooruitstrevend en vernieuwend wordt beschouwd. Haar vrije kijk op kunst én op het leven zijn nog steeds actueel. Ze vrijde met mannen, maar ook met vrouwen. Ze weigerde zich in een hokje te laten proppen. Haar status als kunstenares, als mode-icoon, maar ook als feministische en rebelse vrouw die zich, reeds een eeuw geleden, inzette voor de rechten van medevrouwen, minderheden en de lhbt-community wordt eindelijk (b)e(r)kend.
Noch god, noch gebod
Ook Krabbé werd gegrepen door hoe Kahlo omging met tegenslagen. “Ik heb nog nooit over iemand gelezen die zo getergd werd door fysieke en geestelijke tegenslagen en die elke keer weer een uitweg vond.” Zeker 30 boeken las hij over haar, vertelt Krabbé in TROUW. “Daar moest ik het mee doen. Over Picasso zijn wel 1000 boeken verschenen, over Kahlo een stuk minder.” Frida Kahlo groeit op tijdens de Mexicaanse revolutie, waarin het volk zich ontworstelt aan 3 eeuwen Spaanse overheersing en 30 jaar dictatuur. “Ze trok zich van god noch gebod iets aan. Dat was in het Mexico van het begin van de twintigste eeuw not done voor een vrouw. Ze vond zichzelf een kind van de revolutie” De serie start op 30 augustus, maar is uiteraard terug te zien op de NPO-player.
De Nieuwe Vrouw
En heb je daarna nog zin om nog verder in dit thema te duiken? Van 13 september 2022 t/m 8 januari 2023 presenteert Singer Laren ‘De Nieuwe Vrouw’. Een tentoonstelling die vragen stelt over de macht om te kijken en bekeken te worden, in een tijd waarin vrouwen verandering opeisen van wetgeving en moraal. Centraal staat de sterk veranderende beeldvorming van de vrouw, tegen de achtergrond van de voortschrijdende emancipatie. Met schilderijen en tekeningen van zowel vrouwelijke als mannelijke makers, die getuigen van vrouwelijke kracht, talent, doorzettingsvermogen én schoonheid.
De 20’er jaren zijn woelige tijden
Aan de vooravond van de 20ste eeuw heerst er, net als nu, onrust in de samenleving. Vrouwen komen in opstand tegen hun achtergestelde positie en begeven zich in toenemende mate op traditioneel ‘mannelijke’ terreinen. Ze willen én eisen kiesrecht en een betaalde baan. Ze werpen hun benauwende korsetten af en verruilen hun handwerkjes voor de fiets, een uitdagend beroep of het danscafé. De geëmancipeerde vrouw in haar vele verschijningsvormen doet de bestaande orde aanvankelijk op haar grondvesten schudden. Ze oogst veel kritiek, zeker bij degenen die niet zitten te wachten op radicale veranderingen in de geijkte man-vrouwverhoudingen.
Suffragettes, Flappers & Garçonnes
In de spotlight van Singer Laren staat de moderne vrouw in een breed scala aan verschijningsvormen. We zien vrouwen die de barricades op gaan, nieuwe werkvelden betreden, meesterwerken scheppen, collecties aanleggen, een sigaret opsteken, met hun korte coupe flaneren of op de fiets springen. Vrouwen die – keer op keer – tornen aan de ideeën van wat typisch ‘vrouwelijk’ of ‘mannelijk’ is in die tijd, die met conventies breken en strijden voor hun recht om zelf keuzes te maken. Van voorstanders van het vrouwenkiesrecht rond 1900 tot voorvechters van de seksuele bevrijding van de vrouw in de jaren 70, en van de eerste vrouwelijke verplegers tot vroege kunstverzamelaars en museumdirecteuren. Jan Rudolph de Lorm, museumdirecteur Singer Laren: “Een unieke tentoonstelling over vrouwen, door vrouwen, voor vrouwen. Voor mij is dit de perfecte ode aan Anna Singer, stichtster van Singer Laren.”
