Het is geen toeval dat Valentijnsdag ook Wereld Bonobo Dag is! Deze aap heeft een liefdesleven dat net zo rijk is als dat van onze eigen soort, met seks in alle combinaties van individuen. Ze zijn 100% bi. Omdat bonobos net zo dicht bij ons staan als chimpansees, verdienen ze evenveel aandacht, ook al worden ze vaak vergeten. In tegenstelling tot chimpansees zijn ze vreedzaam en worden ze door vrouwen gedomineerd.”
Aldus Frans de Waal op zijn social media op 14 februari. Deze Amerikaans-Nederlandse bioloog is gespecialiseerd in de ethologie en de primatologie en geldt als een van vooraanstaandste apenkenners. Hij schreef meerdere boeken over het sociale gedrag van mensapen, zowel in het Nederlands als in het Engels.
Hippies
Het kan aan mijn leeftijd liggen, maar in de 70’er jaren had de wereld, ondanks de koude oorlog, iets lieflijks. De hippies, de communes: het was vaak wel vergezocht en doorgeschoten, maar er heerste een sfeer van verbroedering en van hoop. Toen eind 80’er jaren de muur viel, niet lang daarna Nelson Mandela (die hét symbool van de apartheid was in Zuid Afrika) vrijkwam en de eerste stappen werden gezet naar een Verenigd Europa, hadden we het gevoel dat de mensheid grote stappen voortwaarts maakte. We zongen ‘Alle menschen werden brüder’ met licht betraande ogen en ‘We are the World’ bij de grote actie voor de honger in Afrika. “Jullie generatie gaat het beter doen dan wij”, riep mijn vader. Met die gedachte gingen we op weg naar de kaap van het jaar 2000. Natuurlijk: er was nog ellende genoeg in de wereld, maar dat zouden we samen wel fiksen. Naïef? Vast wel, maar het was een fijn gevoel.
Harige hippies
Bonobo’s worden ‘de hippies’ onder de apen genoemd. ‘Make love not war’. Ze kroelen, kussen en paren er lustig op los. Psychologe dr. Mariska Kret van de Universiteit Leiden deed onderzoek in Apenheul, dat gepubliceerd werd in wetenschappelijk magazine PNAS. Ze ontdekte dat deze aapsoort veel sterker reageert op positief gedrag als seksen, vlooien en gapen dan andere primaten. Mensen maken zich zorgen om anderen en kunnen ook met een ander mens meeleven. Bonobo’s zijn eveneens empathisch, maar daar komt nog iets bij: ze zijn bijna nooit agressief. (behalve als het om hun zoons gaat) De reden? Vrouwen maken de dienst uit! Geen moorden “Wij doden onze eigen soortgenoten. Dat zouden bonobo’s nooit doen”, aldus Dr. Kret. “Als 2 groepen elkaar tegenkomen, zullen de mannetjes wel stoer doen, maar vloeit daar geen vechtpartij uit. Sterker nog: de vrouwtjes van die groepen zoeken elkaar op, hebben seks en vlooien met elkaar. En daarna is het één gezellige boel.”
Bono’s en chimps
Van alle nog levende mensapen staan de chimpansee en de bonobo (die vroeger de dwergchimpansee werd genoemd) het dichtst bij de de mens. Onze laatste gezamenlijke voorouder heeft tot 4,5 miljoen jaar geleden geleefd, maar in tussentijd was er evolutie. De mens is geworden tot wat hij (m/v/x) nu is, terwijl de chimpansee en de bonobo uit elkaar zijn gegroeid. Sinds de ontcijfering van het genoom van beide soorten werd duidelijk dat de bonobo en de chimpansee op genetisch vlak zowat op gelijke afstand van de mens staan. Toch lijkt een bonobo meer op een moderne mens dan een chimpansee, concludeert een groep Amerikaanse biologen. Zij deden geen moleculairbiologisch onderzoek, maar verrichten zowaar een post mortem-onderzoek. Vooral de spieren lijken meer op die van mensen.
Matriarchaal
Bonobo en chimpansee verschillen bovendien niet alleen anatomisch van elkaar, maar ook in hun gedrag. Zo zijn chimpansees agressief en gewelddadig, bonobo’s zachtaardig, speels en gericht op seksueel plezier. In die aspecten lijken ze meer op de mens. Bij bonobo’s is er geen sprake van een alfamannetje, maar bestaat een matriarchaat. “En het mooie is dat die vrouw fysiek niet sterker is dan de man, maar dat ze altijd wordt geholpen door de andere vrouwtjes. Dat is hun kracht. En ik denk dat we daar best lering uit mogen trekken.” Aldus Mariska Kret. Dat de bonobo’s zo lief tegen elkaar zijn, heeft evolutionair voordeel. Het was bij deze mensapen gewoon niet zo nodig om agressief te reageren. Er is weinig competitie onderling en ze hebben de agressie minder nodig om te overleven. De bonobo-dochters trekken weg uit de groep wanneer ze de vruchtbare leeftijd bereiken. De moeders bemoeien zich met het seksleven van hun zonen door ze naar vruchtbare vrouwtjes te leiden en tegelijkertijd hun concurrenten weg te jagen. En dat zet zoden aan de dijk. Bonobo’s met een moeder in de groep hebben 3,14 x meer kans op nageslacht. Bij de patriarchale chimpansees blijft dat steken op 1,26.
Moeders bemoeien zich met seksleven
“Een bonoboman zonder moeder is vaak de pineut”, vertelt Mariska Kret in De Volkskrant. “In Apenheul wordt het moederloze mannetje geregeld gepest of aangevallen door de vrouwen. Ze laten hem zelfs niet meedoen aan mijn experimenten met touchscreens, hoe graag hij dat ook wil.” Doordat bonobomannen zo zwak staan zonder moeder worden ze in gevangenschap in principe nooit van de moeder gescheiden. Dat moeders van bonobo’s erg belangrijk zijn wil niet zeggen dat ze bij chimpansees onbelangrijk zijn, benadrukt Mariska Kret. “Het verschil is dat bonobovrouwen binnen een groep meer invloed hebben dan chimpanseevrouwen doordat bonobovrouwen beter samenwerken.” Hoewel familie van elkaar is er dus toch een groot verschil. Bij de chimpansees zijn de mannen baas, een patriarchaat, dankzij hun broederschappen en geweld. Bij de bonobo’s zijn de vrouwen baas, een matriarchaat, dankzij hun zusterschappen en vredige intelling.
Anders
Het is niet verrassend dat bonobo’s een prominente plaats innemen in het nieuwe boek over gender van primatoloog Frans de Waal. In ANDERS, dat begin mei verschijnt, buigt hij zich over het actuele thema sekse en gender. Tegenwoordig wordt vaak beweerd dat genderverschillen het resultaat zijn van sociale vorming, maar De Waal toont aan dat het een biologische basis heeft. Hij behandelt onderwerpen als genderidentiteit, seksualiteit, gendergerelateerd geweld, vriendschap en zorgzaamheid en laat zien dat de evolutionaire biologie bijdraagt aan een genuanceerder cultureel begrip van gender.
