Ooit schokte de nu 87-jarige Jane Goodall de wereld met de ontdekking dat chimpansees meer op mensen lijken dan ons lief is. Nu zou ze graag zien dat we daar consequenties aan verbinden.
“Als je bedenkt hoe we gevoelige en slimme wezens gebruiken en misbruiken, is dat reden tot diepe schaamte.” Hoe begon het ook al weer met deze wereldberoemde apen-wetenschapster?
Vrouwen als onderzoekers
De primaten of opperdieren vormen een orde van zoogdieren, waartoe alle halfapen en apen, waaronder de mens, worden gerekend. Paleontoloog Louis Leakey (1903-1972) geboren in Kenia, was geïnteresseerd in de overeenkomsten en verschillen tussen onze familieleden en voorouders. Studies naar het gedrag van de grote drie: chimpansees, oerang-oetans en gorilla’s, zouden daarover veel kunnen onthullen. Om dit te bereiken ging hij op zoek naar personen die niet beïnvloed waren door wetenschappelijke conventies en dus moesten het vrouwen zijn. Volgens hem zouden zij tevens minder snel als een bedreiging gezien worden door de dieren. En voorts, zo vond Leakey, hebben vrouwen meer geduld, een noodzakelijke voorwaarde voor onderzoek dat zich over vele jaren uitstrekt en zijn vrouwen beter bestand tegen de eenzaamheid in de rimboe. Bovendien vond Leakey de manier van communiceren tussen een vrouwelijke onderzoeker en haar apen te vergelijken met die tussen een moeder en haar pasgeborene: instinctief en zonder woorden.
Jane Goodall
De eerste en bekendste aap-onderzoeker die door hem aan het werk werd gezet, was Jane Goodall. Zij had geen wetenschappelijke achtergrond, maar dat wilde Leakey ook niet. Hij was ervan overtuigd dat een afgestudeerde antropoloog of bioloog niet onbevangen en onbevooroordeeld naar het gedrag van dieren in het wild kon kijken. Jane had het in het begin moeilijk; alleen in het oerwoud, omringd door soms agressieve chimpansees. Maar toen ze eenmaal werd geaccepteerd door de beroemd geworden apen David Greybeard & Flo, deed ze revolutionaire observaties.
Noem het beestje bij de naam
Een van de grootste bijdragen van Jane Goodall was de ontdekking dat chimpansees werktuigen maken én gebruiken. Sommigen gebruiken takjes en twijgen om termieten te vangen. De twijgjes worden in gaten gestoken waar zich termieten bevinden. Het twijgje wordt vervolgens met termieten bedekt, teruggetrokken en leeggegeten. Tot dan toe werd gedacht dat alleen mensen werktuigen gebruiken. En in tegenstelling tot de toen gangbare praktijk van het toekennen van nummers, gaf Jane namen aan dieren. Deze vermenselijking betekende een breuk met de wetenschappelijke traditie, die erg argwanend stond tegen beschrijvingen van diergedrag in termen van menselijke drijfveren en emoties. Jane’s benadering bleek echter zeer vruchtbaar en wordt inmiddels algemeen toegepast.
Dian Fossey (†)
En dan Dian Fossey (1932). Zij wilde, na diverse teleurstellingen in haar persoonlijk leven: gescheiden ouders, mislukte liefdes nog maar één ding: gorilla’s bestuderen in Afrika. Dat ging ze dankzij Leakey dan ook doen. Maar het ongeluk bleef haar achtervolgen. Het gebied waar zij werkte was klimatologisch ongunstig (koud en mistig) en Rwanda was politiek zeer instabiel. Ondanks gezondheidsproblemen ging Dian door met haar werk. Ze had weinig op met politiek en diplomatie, maar voerde een verbeten strijd met de stropers. Als ze er een betrapte, vernederde ze de man door hem zich te laten uitkleden en hem de huid vol te schelden. Daarna werd hij uitgeleverd aan de autoriteiten. In de nacht na kerst 1985 betaalde ze dit met haar leven. Ze werd door tegenstanders vermoord. Wie de dader was, is nooit serieus onderzocht. Dian Fossey werd begraven in de bergen, naast haar lievelings-gorilla: de eveneens vermoorde Digit.
Film
Het leven en de dood van deze dierenliefhebbende, maar controversiële natuuractiviste was uiteraard ‘voer’ voor een speelfilm. In 1988 verscheen ‘Gorilla’s in de mist’ met Sigourney Weaver in de rol van Dian Fossey. De vele Oscars, Bafta’s en Golden Globes die deze rolprent ten deel vielen, zorgden ervoor dat ondanks haar tragische jonge dood, de naam van Dian Fossy en haar legacy beroemd werden.
Biruté Galdikas
De Canadese met Litouwse voorouders Biruté Galdikas (1946) is ook zo’n boegbeeld. Ze kwam tijdens haar studie onder het gehoor van Leaky en besloot haar leven te wijden aan de orang-oetans. Biruté en haar man namen hun intrek in een halfvergane hut in Kalimantan; in een mensonvriendelijke omgeving waar zij constant werden belaagd door mieren, bloedzuigers en muskieten. Ze combineerde haar onderzoek met tijdrovende pogingen om verweesde en gevangen orang-oetangs opnieuw op te voeden en ontpopte zich als een milieu-activiste. In wat zij eufemistisch de ‘houtbelangen’ noemt, ziet zij een samenzwering van magnaten in de hard houthandel en corrupte bureaucraten tegen haar inspanningen om Tanjung Puting van de ondergang te redden. Vrij snel krijgt haar onderzoekcentrum Camp Leakey roem, maar daarmee komt ook de verguizing. “Als een soort met uitroeiing wordt bedreigd, dan begrijp ik niet hoe iemand kan beweren dat onderzoek naar die soort belangrijker is dan de redding ervan”, zo pareert zij haar critici.
Een orang-oetan met een slabbetje voor
Galdikas is tot de dag van vandaag een uitgesproken pleitbezorger voor orang-oetans en het behoud van hun regenwoud, dat geminimaliseerd wordt door houtkap, platbranden, palmolieplantages en goudzoekers. Haar inspanningen rijken nog verder. Ze houdt zich niet alleen bezig met de zorg voor de verweesde jonkies, maar ook voor soortgenoten die als illegale huisdieren gehouden werden, voordat ze te slim en te moeilijk werden voor hun baasjes om mee om te gaan. Biruté Galdikas schreef diverse boeken, waaronder haar memoires, getiteld ‘Reflections of Eden’. Momenteel is ze nog als buitengewoon hoogleraar verbonden aan de Simon Fraser University in Burnaby, British Columbia en aan de Universitas Nasional in Jakarta.
Trimates
In 2017 vertrouwde Jane Goodall de Hollywood Reporter toe: “Ik denk dat het feit dat ik een vrouw was mij geholpen heeft. Louis Leakey geloofde dat vrouwen betere observators waren dan mannen, ze hebben meer geduld. Vandaar dat hij niet alleen mij koos, maar ook Dian Fossey en Birute Galdikas.” Dit drietal vrouwen heeft de kijk op mensapen, op natuurbeheer en -bescherming voorgoed veranderd. Aan het begin van hun carrieres werden ze nog liefkozend ‘Leakey’s Angels’ genoemd. Inmiddels spreken we over ‘The Trimates’, een woordspeling op ‘three mates’ en ‘primates’. Journaliste Sy Montgomery beschrijft deze 3 vrouwen in haar bestseller ‘Walking with the great apes’. Ik heb het gelezen (alleen in het engels verkrijgbaar) en werd geraakt door de kracht en het lef van deze vrouwen en hun liefde voor mensapen en natuur. Een aanrader. En nog steeds zijn het voornamelijk vrouwen die de bush bush intrekken om de aan ons verwante dieren met hand en tand te beschermen en te onderzoeken.
Beeld: National Geographic
