Ken je de term “het krabbenmandeffect”? Dit is een woord om het gedrag aan te duiden van vrouwen die andere vrouwen naar beneden trekken. Als een krab in een mand vol soortgenoten omhoog klimt, trekken de anderen hem terug naar beneden. Dat doen vrouwen vaak ook. Zo houden ze elkaar klein.
Dat ik feministe ben en veel over vrouwen schrijf is eigenlijk een wonder. Het feit dat de mannen in mijn leven (vader, broer, leraren, vrienden, homovrienden, geliefdes) beter en stimulerender voor mij waren dan de vrouwen die op mijn pad kwamen, kan bestaan naast het feit (harde cijfers) dat vrouwen in alle opzichten op achterstand staan.
De krabbenmand raakt leeg
De maatschappij, de scholen, het werkende leven: het is allemaal ooit bedacht door mannen, die thuis een vrouw hadden die voor de rest zorgde. Maar nu dat laatste bijna verdwenen is, kunnen we niet alleen de mannen de schuld geven dat zij hun posities niet willen opgeven. De krabbenmand (vrouwen die elkaar klein houden) is als zodanig aardig aan het verdwijnen, maar er is wel een ander soort tegenwerking. Welkom op de werkvloer met een bijenkoningin.
De bijenkoninginnen zijn springlevend
Mannen noemen het smalend ‘catfights’, maar het gaat niet over onenigheid of strijd. Amy Gallo is expert in conflict-, communicatie- en werkplek-dynamieken. Ze combineert wetenschap en onderzoek met praktisch advies om relaties te verbeteren op de arbeidsvloer. In haar laatste boek ‘Getting Along’ schrijft ze uitgebreid over de Queen Bees. Het type vrouwelijke managers die zich als bitches gedragen en met name opvallen vanwege hun onbeschofte gedrag tegenover……. jawel: medevrouwen. Breek me de bek niet open! Ik ben er heel wat tegengekomen op mijn pad, vooral in de wereld van de media. Omdat ik zo’n typisch jaren 70-mentaliteit heb van ‘we doen het allemaal samen’ en ‘als iedereen met plezier werkt, maken we betere producties’, had ik het in eerste instantie vaak niet eens zo door. Ik was er namelijk wel aan gewend dat ik nou eenmaal een vrouw ben die reacties oproept: zowel in positieve als in negatieve zin.
Zij heeft het immers verdiend
Onderzoek van de universiteiten van Leuven en van Utrecht, toont aan dat bijenkoninginnen vooral rondvliegen op werkvloeren waar welliswaar vrouwelijke leiders rondlopen, maar waar de absolute top en/of het bestuur wordt gedomineerd door mannen. Zij hebben keihard moeten zijn en even hard moeten werken voor hun succes. Vinden ze zelf tenminste. Als nieuwelingen niet genoeg inzet tonen, dan versterken ze het stereotiepe beeld dat vrouwen minder competent zijn dan mannen. Maar als ze té goed zijn, kan zo’n nieuweling of junior weleens een bedreiging gaan vormen voor haar positie, zo redeneert de bijenkoningin.
Wat we van mannen kunnen leren
Mannen zijn, zo blijkt uit vele onderzoeken, gemiddeld competitiever ingesteld dan vrouwen. Maar diezelfde mannen hebben meestal als voordeel dat ze strijden met open vizier. De bijenkoningin voert een ander type strijd. Zij bevestigt het cliché: ‘likken naar boven, trappen naar onderen’ om haar eigen positie te behouden. Uiteindelijk is dit ronduit dom, want ze stelt wellicht haar positie veilig, maar de kwaliteit van het werk lijdt eronder, ook al omdat door koninginnebijen het verloop onder arbeidskrachten groot is. “Zie je wel” zal de vrouwelijke manager dan roepen: “Ze haken af. Ze zijn lang zo goed niet als ik ben.” En zo kan het bestaan dat ze jaren doorgaan met hun terroriserende gedrag. Immers in de handen van de (spreekwoordelijke) bovenste etages van het werkgebouw is ze ‘als was in de handen van haar mannelijke superieuren’.
Zonder scrupules
Ik heb veel verhalen gehoord van zeer goede krachten op allerlei niveaus in organisaties. Eerst zijn ze blij en trots dat ze ‘onder een vrouw’ aan het werk kunnen. Maar dan begint het: de bijenkoningin is nimmer tevreden en verwacht 24/7 volledige beschikbaarheid, accepteert geen zwak moment of (in haar ogen) een slecht voorstel. Mocht dat niet het gewenste effect hebben, dan zal zij veelal schakelen naar een een andere tactiek: namelijk de vrouwen in haar team compleet negeren, continu afzeiken, denigrerende opmerkingen maken waar iedereen bij is en zonder scrupules tegenwerken. En als ondanks dat toch een succes(je) uit de koker komt van een vrouwelijke collega, zal zij dit te alle tijden al zijnde van haarzelf claimen.
Schade aan het vrouwbeeld
Tegen de tijd dat de mannen in het bedrijf doorkrijgen hoe e.e.a. precies zit, zal hun vooroordeel naar vrouwen toe alleen maar bevestigd worden. “Zie je wel, met vrouwen op de werkvloer is het ruzie en gedonder!” Zo werkt de bijenkoningin het emancipatieproces tegen. Niet dat mannen nu zulke heilige boontjes zijn, de afgelopen #MeToo-jaren hebben een overschot aan ‘sleeze and dirt’ boven water gehaald, maar onderzoek door Amerikaanse management-organisaties laat zien dat vrouwen vaker onheus worden bejegend door vrouwelijke collega’s dan door mannelijke.
Check
Eerdergenoemde Amy Gallo komt met een checklist om te zien of je te maken hebt met een Queen Bee of niet.
* Weet je zeker dat je dat niet denkt alleen omdat zij een vrouw is?
* Zou je er hetzelfde over denken als een man zo met je omgaat?
* Hanteer je zelf niet het stereotype beeld dat vrouwen aardig en ondersteunend moeten zijn en meer teamgericht dan mannen?
Het kan namelijk ook dat je vrouwelijke leidinggevende zulke hoge eisen stelt, omdat ze het beste uit je wil halen. Ook daar heb ik persoonlijk ervaring mee. Een vrouwelijke superieur die lastig was, maar ondertussen wel tegen mij zei: “Annedieke, ik wil dat je minstens zo goed wordt als ik!” Als je daardoor tot betere en hogere prestaties in staat bent, heb je niet te maken met een bijenkoningin. Echter: op het moment dat ik werkte voor een uitvoerend of gedelegeerd producente bij TV en ik merkte (te laat) dat zij mijn creativiteit volledig ‘dood wist te slaan’, wist ik (hoe salaristechnisch onhandig dan ook) dat ik weg moest. Of, en dat is me ook gebeurd, dan zorgde de bijenkoningin er wel voor dat mijn contract om een of andere vage reden niet verlengd werd.
(D)evalueren
Een andere vrouw van mijn afdeling, een zeer competente collega-journaliste overkwam praktisch hetzelfde. Zij kwam door haar fysiek en attitude, net als ik, niet onderdanig genoeg over en was door de verschillende tijdelijke contracten verplicht in dienst genomen bij de mediamaatschappij. Maar dit weerhield de bijenkoningin er niet van om na een ‘evaluatiegesprek’ haar maandsalaris zo ongeveer te halveren. Jawel, het venijn zit in de kleine lettertjes! Ze ging weg, beter voor haar, want nu doet ze als zelfstandige veel leuker werk.
Command & control
Amy Gallo adviseert eveneens kritisch naar de organisatie te kijken waarin Koningin Bij actief is. Als het dominante, eisende en onbeschofte gedrag van leiders beloond wordt en/of de bedrijfscultuur er eentje is van ‘command & control’, ga dan op zoek naar een andere job! In zo’n arbeidsomgeving is het vaak zo dat de andere teamleden (zowel de medevrouwen als de mannen) hun mond (on)wijselijk dicht houden. Immers: dan staat ook hun positie op de tocht. En dan kom ik uit bij sisterhood c.q. collegialiteit. Vrouwen moeten het aandurven een ‘bondje’ te vormen, met de steun van mannen. Wat met name van die laatste zal de bijenkoningin namelijk opmerkingen wel serieus nemen.
Burnout
Het beproefde concept voor een burnout (vroeger heette het overspannen zijn, het is hetzelfde) is heel hard werken in combinatie met geen waardering en respect krijgen. Tegen de klippen op werken, maar toch telkens afgefikt worden. Ik werd vandaag gegrepen door een Facebook-post van kamerlid Corinne Ellemeet. Daarin schrijft ze naar aanleiding van het opgebrand zijn van Esther Ouwehand en Ockje Tellegen: “Weer een collega Tweede Kamerlid die, nu definitief, uitvalt door een burnout. Dit is het topje van de ijsberg. Zo veel collega’s hebben gezondheidsproblemen. Slapen slecht, ervaren veel stress, hebben last van fysieke klachten.” En: “Maar wat er echt inhakt zijn niet zozeer de uren als wel de haat, agressie, minachting en beledigingen die je regelmatig over je heen krijgt.”
Het verschil tussen lekker moe en ziek moe
Uiteraard hebben politici niet alleen met collega’s te maken, maar ook met Nederlanders die zich (in vaak minderwaardige bewoordingen) uitlaten over volksvertegenwoordiging en kabinet. Maar iedere werkende weet wat het is om moe thuis te komen na een drukke werkdag. En hoe je vervolgens achterover leunt is een kwestie van hoe de omgeving met je omgaat. Als je voelt dat er respect en collegialiteit is, strek je je benen en zeg je ‘He, he’. Als je vernederd, gepest of uitgebuit wordt, val je als een zandzak op de bank en zit je reeds in de spiraal naar beneden.
Definities om verder te kunnen
COLLEGIALITEIT: Dit houdt in dat je je collega’s helpt en ondersteunt wanneer dat nodig is en rekening houdt met hun behoeften en belangen. Hierdoor lever je een positieve bijdrage aan de (werk)sfeer op de afdeling en de organisatie.
SISTERHOOD: Een gevoel van vriendinschap en steun, om betrokken te zijn bij acties om de rechten en posities van alle vrouwen te verbeteren. Het tegenovergestelde van de bijenkoningin dus.
Perspectief
Ik denk (nou ja: hoop in elk geval) dat we hier de komende tijd veel over zullen horen. Dat werknemers het melden, aan de bel trekken en/of klokkenluider durven zijn. In bijna alle sectoren van de arbeidsmarkt is schaarste. Dat betekent dat mensen minder afhankelijk zullen zijn van hun huidige werkgever, sneller zullen overstappen en waarschijnlijk ook sneller hun gezonde Hollandse mond zullen opentrekken. Nu al blijkt dat de jonge generatie werkenden meer belang hecht aan de secundaire dan aan de primaire (het salarisstrookje) voorwaarden. De langste tijd voor de zwaar zoemende bijenkoninginnen zit er wel op!
